تار

تار

تار، از سازهای زهی مضرابی (زخمه‎ای) مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه (روده‎ی تابیده‎ی چهار پایان) و فلز استفاده می شود و طول کلی آن حدود 95 سانتی‎متر است. اگرچه در گذشته های دور، نامی از آن برده نشده است ولی از حدود دویست سال پیش، تار، یکی از سازهای اصلی موسیقی ملی ایران بوده است. نوازنده‎ی تار ایرانی در حالت نشسته تار را به صورت افقی روی ران پا قرار می‎دهد، به طوری که دسته‎ی تار طرف چپ و کاسه‎ی طنینی طرف راست نوازنده قرار می‎گیرد. نوازنده سرانگشت‎های دست چپ را روی دستان‎هایی که در طول دسته‎ی تار بسته شده‎اند حرکت می‎دهد و با مضرابی که در دست راست دارد به سیم‎ها زخمه می‎زند.

کاسه‎ی طنینی

کاسه‎ی طنینی از چوب یک تکه در دو حجم تو خالی تقریبا گلابی شکل_ یکی بزرگتر و دیگری کوچکتر_ تشکیل شده و یک طرف آنها (دهانه) باز است. قسمت بزرگتر را «کاسه» و قسمت کوچکتر را «نقاره» می‎گویند. بر روی دهانه‎های باز کاسه و نقاره پوست می‎کشند و خرک بر روی پوست کاسه قرار می‎گیرد. جنس چوب کاسه‎ها معمولا از چوب درخت توت تهیه می‎شود.

پوست

پوست تار از قسمت نازک پوست چهار پایانی مانند بز و بره انتخاب می‎شود.

خرک

خرک معمولا از جنس استخوان به کار رفته در روی دسته و شیطانک و به طول تقریبی 5 و ارتفاع 2 سانتی‎متر ساخته می‎شود که با دو پایه‎ی سیم‎ها هر یک جداگانه از درون شیارهای کم عمقی که بر سطح خرک ایجاد شده‎اند عبور می‎کنند. برای ثابت ماندن خرک بر روی پوست، تکه‎های کوتاهی از جنس دستان‎ها از حلقه‎های کوچکی که روی خرک (دو حلقه در طرفین و یک حلقه در وسط) ایجاد شده می‎گذرند و به سیم‎گیر که در انتهای بدنه‎ی کاسه قرار دارد وصل می‎شوند.

دسته

دسته‎ی تار از چوب‎های سخت، مانند گردو یا توت، به صورت لوله‎ای تو پر به طول تقریبی 50 و قطر تقریبی 4 سانتی‎متر ساخته ‎می‎شود که از طرف جلو ( محل انگشت گذاری) صاف برش خورده و از طرف پشت نیم دایره است و دستان ها با فواصل معین، روی آن بسته می‎شوند. در طرفین طول دسته (سطح رویی) دو رشته نوار از جنس استخوان کار می‎گذارند که هم به زیباییدسته کمک می‎کنند و هم مانع فرسایش چوب در اثر تماس زیاد انگشت‎ها می‎شوند. دسته‎ی تار از یک طرف به نقاره و از طرف دیگر به سرپنجه‎ی تار متصل است.

سرپنچه

سرپنجه یا جعبه‎ی کوک (جعبه‎ی گوشی‎ها) جعبه‎ی کوچک تو خالی‎ست که در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب کاسه‎هاست و به تعداد سیم‎های تار، شش گوشی (در هر طرف سه گوشی) روی آن قرار دارند.

گوشی‎ها

تار 6 عدد گوشی از جنس چوب، به تعداد سیم‎های ساز دارد که به صورت میخ درشت سر پهن ساخته می‎شوند. قسمتی که هنگام کوک کردن، با دست چپ نوازنده و به چپ و راست گردانده می‎شود پهن‎تر است و بیرون سرپنجه قرار دارد و قسمتی که یک سر سیم به دور آن پیچیده می‎شود باریک‎تر است و داخل فضای خالی سرپنجه قرار دارد.

شیطانک

قطعه استخوان باریک و کم ارتفاعی به عرض دسته‎ی تار و به ارتفاع 2 میلی‎متر است که بین دسته و سرپنجه قرار گرفته و دارای شیارهای کم عمقی ست که سیم‎ها هر یک از درون یکی از این شیارها می‎گذرند و به طرف گوشی می‎روند.

دستان‎ها

امروزه به طور معمول 28 دستان بر روی دسته‎ی تار بسته می‎شوند که جنس آنها از زه (روده‎ی تابیده‎ی چهار پایان) یا نخ نایلون است. هر دستان را در فواصل معین، چهار یا سه دور، دور دسته‎ی تار می‎بندند و آن را گره می‎زنند، به طوری که گره‎ها در شیاری که در سطح بالایی طول دسته ایجاد شده قرار بگیرند. محل دستان بر روی دسته ثابت نیست و در دستگاه‎های مختلف، بعضی دستان ها تا حدی حرکت داده می‎شوند.

سیم‎گیر

قطعه‎ است کوچک از چوب یا استخوان که در انتهای بدنه‎ی کاسه نصب شده و دارای شیارهایی است که حلقه‎ی تابیده شده یا گره یک سر سیم به آن می افتد.

تعداد و جنس سیم‎ها

تار ایرانی دارای 6 سیم از جنس فلز با قطرهای مختلف است که به طور معمول سیم‎های اول و دوم (فلزی سفید رنگ) به قطره 20/0 تا 18/0، و سیم‎های سوم و چهارم (زرد از جنس برنج) به قطر 22/0 تا 18/0، دو به دو با یکدیگر همصدا کوک می‎شوند. سیم پنجم واخوان (فلزی سفید رنگ) با قطر کمتر همصدای سیم‎های اول و دوم، و سیم ششم سیم بم (فلزی زردرنگ) با قطر 38/0 یک اکتاو بم‎تر از سیم های اول و دوم کوک می‎‏شوند.

وسعت

وسعت معمول صدای تار نزدیک به سه اکتاو است.

کوک سیم‎ها

کوک دست باز سیم‎های شش گانه به صورت چهارم پایین رونده و اکتاو است. کوک سیم‎ها بنا بر نیاز نوازنده می‎تواند تغییر کند. معمولا در اجرای مقام‎های دوازده گانه‎ی موسیقی ملی سیم‎های پنجم و ششم کوک متغیری دارند.

برای اطلاعات بیشتر به کتاب سازشناسی ایرانی مراجعه شود.