رباب
رباب از سازهای زهی مضرابی (زخمهای) مقید است که در ساخت آن، چوب، پوست، زه یا نخ نایلون به کار میروند و یکی از قدیمی ترین سازهای نواحی ایران است که رد آن در ادبیات، حجاری ها و حکاکی بر روی ظروف از قدیم دیده شده است. رباب به صورتی که امروزه در گروه نوازی شهرها متداول است سازیست که غالبا از چوب گردو یا توت و چوب های سخت دیگر ساخته میشود و اجزای اصلی آن عبارتاند از کاسه، سینه، دسته، سرپنجه و برخی اجزای کوچک تر. معمولا تمام قسمت های رباب از چوب یک تکه ساخته میشوند.
در طی قرون، ساختار این ساز و نوع استفادهی آن تغییرات فراوانی کرده است. در بعضی نواحی آن را به صورت عمودی در دست میگیرند (مانند کمانچه) و با کمانه (آرشه) وترها را به صدا درمیآورند. در گروه نوازیهای مراکز شهرها آن را به صورت افقی روی زانو میگذارند (مانند عود و تار) و با مضراب می نوازند. انواع رباب در برخی نواحی ایران و دیگر کشورهای همجوار متداولاند. این ساز از حدود نیم قرن پیش در گروه نوازی های سازهای ملی، مورد استفاده قرار گرفته است.
کاسهی طنینی
کاسهی طنینی شامل دو قسمت کاسه و سینه است. کاسه، توخالی و بزرگ است و بر دهانهی آن پوست کشیده میشود و خرک روی پوست قرار میگیرد. در دو طرف بالای این کاسه که به سمت سینه میرود، دو فرورفتگی وجود دارند که باعث میشوند کاسه دوقسمتی به نظر آید. در ساخت برخی ربابها این دو فرو رفتگی کمی بالاتر، بین کاسه و سینه ایجاد شده اند.
سینه
سینه جعبهایست توخالی و تقریبا مثلثی شکل به طول تقریبی کاسهی ساز که از طرف هم عرض کاسه در محل اتصال، و از یک طرف هم عرض دسته در محل اتصال به سرپنجه است. سطح سینه با صفحهای چوبی که تراش نازکی (حدود چند میلی متر) خورده، پوشیده شده است. در نوع شهری رباب چون از وترهای واخوان استفاده نمیشود گوشیهای کوچک سطح جانبی آن تزیینی به نظر میرسند و سوراخهای آن که برای عبور وترهای واخوان ایجاد شده اند به خاطر خروج بهتر صدا از جعبهی طنینی بازمیمانند. برای اطلاع از مشخصات وترهای واخوان رباب در نواحی ایران باید به انواع محلی رباب مراجعه شود.
دسته
دستهی رباب کوتاه و ادامهی چوب سینه است و به صورت هرم به سرپنجه میرسد. تعداد چهار دستان بر آن بسته میشوند و غالبا تزییناتی با استخوان که در ادامهی سینه است بر روی آن دیده میشود.
سرپنجه
جعبهی کوچک توخالی، در ابتدای طول دسته و محل قرار گرفتن یک سر وترهای اصلی و گوشیهاست. سرپنجه را کمی متمایل به طرف عقب میسازند و شش گوشی به تعداد وترهای رباب (در هر طرف سه گوشی) در طرفین آن قرار دارند. اگر در ساخت انتهای سرپنجه شکلها و حالت های تزیینی به کار روند آن را صراحی می نامند.
پوست
پوست روی کاسهی رباب معمولا کلفت تر از سازهای مشابه است (قسمت ضخیم تر پوست گوسفند یا گاوِ) زیرا استفاده از وترهای ضخیم تر و دستهی کوتاه، فشار زیادی بر خرک و پوست وادار می کند.
خرک
قطعه چوب یا استخوان کوچکی از جنس شاخ به طول تقریبی 6 سانتی متر است که با دو پایه ی کوچک خود روی چوست کاسه قرار میگیرد و وترها از درون شیهای کم عمق آن عبور می کنند. برای صدادهی بهتر باید مضراب را کمی دورتر از خرک نزدیک به سینه ی ساز بر وترها فرود آورد
گوشی ها
رباب 6 عدد گوشی از جنس چوب، به تعداد وترهای ساز و به صورت میخ سر پهن دارد که قسمت پهن هر گوشی برای کوک کردن ساز در دست نوازنده به چپ و راست گردانده میشود و قسمت باریک تر آن داخل فضای خالی سرپنجه قرار میگیرد و یک سر هر وتر به یک گوشی بسته می شود.
دستانها
تعداد متفاوتی دستان (معمولا 4 دستان) از جنس زه (رودهی تابیدهی چهار پایان) یا نخ نایلون روی دستهی رباب بسته میشود.
شیطانک
قطعه استخوان باریک و کم ارتفاعی به عرض دستهی ساز است که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و وترها برای بسته شدن به گوشیها از درون شیارهای کم عمق آن عبور میکنند.
سیمگیر
قطعهایست کوچک و معمولا از فلز (برنج) که در انتهای بدنهی کاسه نصب میشود و گره وترها به آن بسته میشوند.
تعداد و جنس وترها
رباب دارای 6 وتر اصلی است که دو به دو، با یکدیگر همصدا کوک میشوند. جنس وترها به صورت سنتی از زه (رودهی تابیده) یا نخ ابریشم تابیده بوده است اما امروزه از وترهای گیتار که صدادهی بهتری دارند استفاده میشود. وترهای اول و دوم، نایلون بدون روکش دارند، وترهای سوم و چهارم فلزی روکش دارند و وترهای پنجم و ششم با ضخامت بیشتر، فلزی روکش دار هستند. گاهی از وتر هفتم نیز به عنوان واخوان استفاده میشود که آن هم فلزی روکش دار است، و در این صورت هفت گوشی روی سرپنجه گذاشته میشوند. در مقام های مختلف موسیقی ملی ایران کوک وترهای پنجم و ششم متغیر است و تمام فواصل موسیقی ایرانی در میدان صدادهی رباب قابل اجرا هستند.
وسعت
وسعت معمول صدای رباب حدود یک اکتاو و نیم است.
جهت اطلاعات بیشتر به کتاب سازشناسی ایرانی مراجعه شود.