سه تار

سه تار، از سازهای زهی مضرابی (زخمه‎ای) مقید است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می‎شود. سه تار را از خانواده‎ی تنبور دانسته‎اند و امروزه، در مقایسه، به تار نزدیکتر است و معمولا نوازندگان تار با نواختن سه تار نیز آشنا هستند. این ساز را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می‎دهند، به نحوی که دسته‎ی آن در طرف چپ و کاسه در طرف راست نوازنده قرار می‎گیرد. نوازنده سر انگشت های دست چپ را در طول دسته روی دستان ها حرکت می‎دهد و با ناخن انگشت سبابه‎ی دست راست به سیم ها زخمه می‎زند. سه تار را به علت سبکی وزن، ایستاده هم می‏توان نواخت.

کاسه‎ی طنینی

کاسه، گلابی شکل و از جنس چوب است و روی دهانه‎ی آن، صفحه‎ی چوبی قرار دارد. کاسه را گاه یک تکه و گاه از ترک‎های به هم متصل شده‎ی چوب می‎سازند و به منظور زیبایی گاه طرح‎هایی با صدف یا استخوان بر روی آن نصب می‎کنند.

صفحه‎ی رو

صفحه‎ی روی سه تار از جنس چوب است و معمولا سوراخ‎های کوچکی روی آن ایجاد می‎کنند که خروج صدا را از کاسه‎ی طنینی ممکن می‎سازند.

خرک

خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی 4 سانتی‎متر و ارتفاع تقریبی 7 میلی‎متر است و سطح زیرین مسطح آن بر روی صفحه قرار می‎گیرد. روی خرک شیارهای کم عمقی ایجاد می‎کنند که سیم‎ها از روی آنها عبور می‎کنند و از هم جدا نگه داشته می‎شوند.

دسته

دسته‎ی سه تار در مقایسه با کاسه‎ی آن باریک‎تر است و به صورت لوله‎ای تو پر به قطر تقریبی 5/2 و طول 45 تا 50 سانتی متر از چوب ساخته می‎شود. روی دسته (که انگشت گذاری می‎شود) مسطح و پشت آن نیم دایره است و دستان ها در طول دسته بسته می‎شوند. دسته‎ی سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سر پنجه متصل است. گاه برای زیبایی تزییناتی با استخوان در طول دسته صورت می‎گیرد.

سرپنجه

سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار گرفته‎اند. گاه داخل سرپنجه را به طرف بیرون خالی می‎کنند و سیم ها مثل سیم های تار بسته می‎شوند. گاه نیز ممکن است سرپنجه در ادامه‎ی دسته‎ی تو پر ساخته شود. در این صورت سیم‎ها به طرف بیرون سر پنجه به دور گوشی‎ها بسته می‎شوند.

گوشی‎ها

گوشی‎ها از جنس چوب به صورت میخ سر پهن ساخته می‎شوند. انتهای گوشی که باریک‎تر است در قسمت تو پر چوب سرپنجه فرو می‎رود و قسمت پهن گوشی که هنگام کوک کردن ساز در دست چپ نوازنده به چپ و راست گردانده می‎شود بیرون از سرپنجه است و سیم ها به دور انتهای باریک آن پیچیده می‎شوند. در این صورت بین دسته و سرپنجه، چند میلی‎متر بالاتر از شیطانک، زهی از جنس دستان‎ها چند دور روی سیم‎ها می بندند تا از جابه‎جا شدن آنها از روی شیطانک جلوگیری شود. همان طور که گفته شد در ساخت بعضی سه تارها توی جعبه‎ی سرپنجه را خالی می‎کنند و مثل تار، یک سر و تر را به انتهای گوشی که در جعبه‎ی سر پنجه قرار دارد متصل می‎کنند.

شیطانک

قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع 4 میلی‎متر، با شیارهای کم عمق که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و سیم ها هر یک از درون یکی از این شیارها می‎گذرند و به طرف گوشی می‎روند.

دستان‎ها

دستان بندی سه تار درست مانند تار، و جنس دستان‎ها از زه یا نخ نایلون است. سه تار نیز معمولا 28 دستان دارد که در گروه‎های چهارتایی و سه‎تایی بسته می‎شوند.

سیم‎گیر

قطعه‎‌ای‎ست کوچک از جنس چوب و گاه استخوان که در انتهای بدنه‎ی کاسه نصب می‎شود و گره سیم‎ها به شیارهای روی آن می‎افتند.

تعداد و جنس سیم‎ها

سه‎تار دارای 4 سیم فلزی با ضخامت‎های مختلف است. می‎گویند سیم چهارم (بم) را درویشی سه‎تار نواز به نام مشتاق علی‎شاه به آن اضافه کرده است و نوازندگان قدیمی این سیم را به نام مشتاق می‎شناسند. قطر سیم‎های اول و  دوم 20/0، سیم زرد 22/0 و سیم بم 38/0 یا 36/0 است.

وسعت

وسعت معمول صدای سه‎تار نزدیک به سه اکتاو است.

جهت اطلاعات بیشتر به کتاب سازشناسی ایرانی مراجعه شود.