کمانچه
کمانچه از سازهای زهی آرشهای مقید است که در ساخت آن، چوب، پوست، استخوان و فلز به کار رفتهاند. طول کمانچه از پایهی فلزی تا صراحی (قسمت بالایی سرپنجه) حدود 75 سانتی متر است. کمانچه را در حالت نشسته مینوازند، به این صورت که ساز به طور عمودی در دست چپ نوازنده قرار میگیرد و انگشتهای همین دست در طول دسته حرکت میکنند و آرشه (کمانه) با دست راست به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت، بر سیمها کشیده میشود. کمانچه پایهای به شکل میلهی فلزی دارد که زائدهی پهن انتهای آن روی پا یا زمین قرار میگیرد. این ساز معمولا از چوب کهنه و عمل آمدهی درختان گردو، توت و افرا میسازند.
کاسهی طنینی
کاسهی طنینی تقریبا کرهای شکل و تو خالی است و در سطح بالایی آن دهانهای باز وجود دارد که بر آن پوست کشیده میشود و خرک روی پوست قرار میگیرد. سطح بیرونی کاسه اغلب با قطعاتی از صدف یا استخوان تزیین میشود. در ساخت بعضی کمانچههای محلی، پشت کاسه نیز باز است که صدا دهی قویتری دارد.
پوست
پوست دهانه از قسمت نازک پوست عمل آمدهی چهار پایان، از جمله آهو، بز و بره انتخاب میشود.
خرک
خرک کمانچه از جنس چوب و گاه استخوان معمولا به طول 4 و ارتفاع 2 سانتیمتر است و با دو پایهی کوچک خود روی پوست کاسه قرار میگیرد. خرک را کمی کج قرار میدهند، به صورتی که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را زیادتر کند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارند که فاصلهی سیمها را نسبت به هم ثابت نگه میدارند.
دسته
دستهی کمانچه مانند لولهای تو پر از چوب است به طول تقریبی 25 و قطر تقریبی 3 سانتیمتر که به حالت مخروط وارونه ساخته میشوند، یعنی قطر آن در محل اتصال به کاسه باریکتر میشود. دسته که فاقد دستان بندی ست از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه ختم میشود.
سرپنجه
سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که سطح رویی آن تو خالیست و چهار گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار دارند. در قسمت بالای سر پنجه زایده ای به نام صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد که به طول ساز میافزاید.
گوشیها
کمانچه 4 عدد گوشی به تعداد سیم های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که دو به دو در طرفین سر پنجه قرار گرفتهاند. قسمت پهن گوشی که دست نوازنده برای کوک کردن ساز، به چپ و راست گردانده میشود بیرون سرپنجه است و قسمت باریک و انتهای آن داخل فضای خالی سرپنجه است و یک سر سیم دور آن پیچیده میشود.
شیطانک
استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعیست به عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیمها از روی شیارهای کم عمق آن عبور میکنند و به گوشیها میروند.
سیمگیر
قطعهای ست کوچک از چوب یا فلز که در انتهای بدنهی کاسه نصب و گره یک سر سیمها به آن بسته میشود.
پایه
میله ای ست باریک و فلزی متحرک به طول 10 سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته میشود و انتهای آن که زایده ای پهن دارد روی پا یا زمین قرار میگیرد.
تعداد و جنس سیمها
کمانچه دارای 4 سیم فلزی با ضخامت های متفاوت است. استفاده از یک آکورد کامل سیمهای ویولن برای کمانچه معمول است.
وسعت
وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به سه اکتاو است و به علت وجود کوک های مختلف و عدم وجود دستانبندی، تمام فواصل موسیقی ملی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) در این ساز قابل اجرا هستند. با انگشت گذاری روی اولین سیم تا حدود یک اکتاو زیر تر میتوان از اصوات استفاده کرد.
کوک سیمها
بنا بر نیاز اجرای مقامهای مختلف، کوک سیمها قابل تغییر است به طور معمول کوک سیمها با یکدیگر فواصل چهارم یا پنجم درست دارد.
برای اطلاعات بیشتر به کتاب سازشناسی ایرانی مراجعه شود.