موسیقی کلاسیک ایرانی، که با نام موسیقی اصیل ایرانی، موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی دستگاهی ایران نیز شناخته می‌شود، شامل دستگاهها، نغمه‌ها، آوازها، تا به امروز سینه به سینه در متن مردم ایران جریان داشته، و بخشی از آن امروز در دسترس است. بخش بزرگی از آسیای میانه، افغانستان،پاکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، و یونان متأثر از این موسیقی است و البته هرکدام نیز به سهم خود تأثیراتی در شکل گیری این موسیقی داشته‌اند. از موسیقی‌دان‌ها یا به عبارتی نوازندگان و خنیاگران موسیقی در ایران باستان می‌توان به “باربد” و “نکیسا“و”رامتین” اشاره کرد. در ایران باستان هنگام برآمدن و فرو رفتن خورشید گروهی به نواختن طبل و كرنا می پرداختند. در اوستا نیز بخش یسناها آمده كه پزشكان بیماران خود را با موسیقی ایرانی درمان می كردند. مطابق برخی کتب تاریخی در آن دوران سه نوع موسیقی آئینی (دینی)، بزمی و رزمی مرسوم بوده است. همچنین در جشن های طبیعت و روزهای تاریخی و ملی، نواها و موسیقی ایرانی ویژه ای اجرا میشده است. آنچه امروز در موسیقی ایرانی در دسترس است کارگانی است که بیشتر از دوره قاجار به جا مانده است.
ردیف در موسیقی ایرانی
موسیقی ردیف دستگاهی امروز ایران از دوره آقا علی‌اکبر فراهانی (نوازنده تار دوره ناصرالدین شاه) باقی‌مانده‌است. آقا علی اکبر فراهانی به‌واسطه میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر) برای نشر موسیقی ایرانی به دربار دعوت شد. سپس این موسیقی توسط آقا غلامحسین (برادر زاده آقا علی‌اکبر) به دو پسر علی‌اکبرخان به نام‌های میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله، آموخته شد و آنچه از موسیقی ایران امروزه مورد استفاده‌تر و معروف‌تر است، دسته‌بندی موسیقی توسط این دو استاد در قالب مجموعه نواخته‌ها و آموزش هایشان است که به نام «ردیف موسیقی» نامیده می‌شود. ردیف در واقع مجموعه‌ای از قطعات و ملودیها در موسیقی ایرانی است که تقریباً با واژه رپرتوار در موسیقی غربی هم‌معنی است. یک مجموعه ردیف، مجموعه‌ای طبقه بندی شده از گوشههای یک دستگاه است که هر گوشه در آن بیانگر فضای موسیقیایی، حسی و عاطفی مختص خود میباشد.
گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی از اواخر سلسله زند و اوایل سلسله قاجار آغاز شده‌است. یعنی احتمالا در این دوره سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیف دستگاهی شد و جای مقام‌های چندگانه را هفت دستگاه و پنج آواز گرفت.
* برای آشنایی بیشتر در این زمینه مجموعه « آشنایی با دستگاههای موسیقی ایرانی» اثر محمدرضا فیاض منتشر شده توسط موسسه فرهنگی هنری ماهور توصیه می‌شود.
انواع دستگاه در موسیقی ایرانی
هر دستگاه موسیقی ایرانی، توالی‌ای از پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی ارائه میکند که این توالی حس و عواطف خاصی را به شنونده انتقال می‌دهد. هر دستگاه از تعداد بسیاری “گوشه” تشکیل شده‌است و معمولاً بدین شیوه ارائه می‌شود که از درآمد دستگاه آغاز می‌کنند، به گوشههای اوج دستگاه در میانه کار می‌رسند، سپس با فرود به گوشههای پایانی و ارائه تصنیف و سپس “یک رِنگ” اجرای خود را به پایان می‌رسانند. موسیقی سنتی ایران شامل هفت دستگاه و شش آواز است. هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی ایرانی عبارت‌اند از:
- دستگاه شور
- دستگاه سه‌گاه
- دستگاه چهارگاه
- دستگاه همایون
- دستگاه ماهور
- دستگاه نوا
- دستگاه راست‌پنج‌گاه
متعلقات (اصطلاحا آوازهای) این دستگاهها نیز عبارت‌اند از:
– ابوعطا
– بیات زند (بیات ترک)
– افشاری
– دشتی
– بیات کرد
– بیات اصفهان