نی

نی

نی، از سازهای بادی کهن و از جنس گیاه نی است که طول آن از شش گره و هفت بند تشکیل شده و به همین دلیل آن را «نی هفت بند» می‎گویند. هنگام نواختن، هوا از دهانه‎ی نی وارد می‎شود و با انگشت گذاری بر سوراخ‎ها و با تغییر فشار هوا، صداهای مختلف به وجود می‎آیند. نوازنده، نی را عمودی در دست می‎گیرد و دهانه‎ی آن را بین دو دندان جلو و یا بین لب‎ها قرار می‎دهد و در آن می‎دمد، بخش زیادی از هوای دمیده شده، از سوراخ‎های باز نی خارج می‎شود و نوازنده با انگشت‎های هر دو دست، سوراخ‎ها را باز و بسته می‎کند. ممکن است نوازنده هنگام نواختن، دست راست را بالای دست چپ قرار دهد و بر عکس. هنگام ساختن نی، روی گره‎ها را با نوار می‎پوشانند و بر سر دهانه و انتهای نی لوله‎ی استوانه‎ای کوتاهی به طول تقریبی 7 سانتی متر و هم قطر ضخامت نی، از فلز برنج قرار می‎دهند. طول نی حدود 30 تا 65 سانتی متر و قطر آن حدود 5/1 تا 3 سانتی متر است و تعداد 5 سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب نی ایجاد می‎کنند. هر چه لوله‎ی ساز باریکتر و کوتاهتر باشد صدای آن زیرتر است و برعکس. نی در اندازه های مختلف تهیه می‎شود و ساز تک‎نوازی است و نمی‎توان آن را کوک کرد. بدنه‎ی اصلی این ساز چون در طبیعت رشد می‎کند، دو نی کاملا از هر جهت همسان، کمتر به دست می‎آید و به همین دلیل، با انتخاب طول و قطر آن، از هر پرده‎ای می‎توان نی داشت.

وسعت

وسعت معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیماست. وسعت نی به چهار منطقه‎ی صوتی، شامل صدای بم و بم نرم، صدای اوج، صدای غیث، و صدای ذیل (پس غیث) تقسیم می‎شود.

انگشت‎گذاری

سوراخ های پنج گانه‎ی روی نی از پایین به بالا شماره گذاری می‎شوند. اگر از پایین به بالا، اول دست چپ و بعد دست راست قرار بگیردانگشت کوچک دست چپ، شماره‎ی یک و آزاد است، یعنی وظیفه‎ی اجرایی ندارد. انگشت دوم روی سوراخ اول، انگشت سوم (میانی) بین سوراخ‎های اول و دوم که حکم تکیه گاه را دارد، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ دوم و انگشت شست، پشت نی به حالت تکیه گاه قرار می‎گیرد. انگشت اول (کوچک) دست راست نیز مانند همین انگشت در دست چپ آزاد است. انگشت دوم روی سوراخ سوم، انگشت سوم (میانی) روی سوراخ چهارم، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ پنجم قرار می‎گیرد و سوراخ پشت نی که ششمین سوراخ است با انگشت شست دست راست گرفته می‎شود.

انواع نی

به علت ساختار طبیعی بدنه‎ی نی و امکان کوک کردن آن می‎توان با توجه به تغییر طول و قطر لوله، از هر پرده‎ای نی داشت. بجز نی در کوک «دو» بقیه‎ی نی ها از سازهای انتقالی هستند. مثلا نی در کوک «سی‎بمل» صدا می‎دهد، پس باید برای آن یک پرده بالاتر، یعنی «ر» نوشت تا صدای «دو» بدهد. یا برای نی در کوک «لا» که یک پرده و نیم پایینتر از دیاپازون است باید یک پرده و نیم بالاتر نت نویسی کرد تا دیاپازون صدا بدهد. به طور کلی هر نی از نت شروع، صدای سوم کوچک خود را ندارد. مثلا نی «فا» کوک، صدای «لابمل»، نی «سل» کوک صدای «سی‎بمل»، نی «سل» کوک صدای «سی‎بمل» و نی «لا» کوک صدای «دو» را ندارند یا به سختی و در اکتاو قابل اجرا هستند. در نواختن نی نیز مانند دیگر سازهای بادی، بعد از کمی نوازندگی، به علت جریان گرم نفس در لوله، سطح صدا کمی بالا می‎رود، یعنی زیرتر می‎شود. نی، سازی‎ست کهن و به همین صورت در تمام نواحی ایران معمول است و انواع دیگر آن را نیز با تفاوت هایی می‎توان مشاهده کرد، مانند نی‎انبان و بالابان.

نی‎هایی که از نواحی خشک به دست می‎آیند چوب محکم‎تری دارند و ترک نمی‎خورند. نی از سازهایی‎ست که برای تک‎نوازی مناسب‎تر است ولی در گروه نوازی‎های سازهای ملی هم از آن استفاده می‎شود.

جهت اطلاعات بیشتر به کتاب سازشناسی ایرانی مراجعه شود.