بربط
بربط که در زبان عربی عود نامیده میشود از سازهای زهی مضرابی (زخمهای) مقید است که در ساخت آن، چوب، زه یا نایلون و استخوان به کار رفتهاند. بربط که یکی از مهمترین و معمولترین سازهای موسیقی ایران قدیم بوده، سازی است گلابی شکل از جنس چوب (توت و گاه فوفل و آبنوس) با کاسهی طنینی بزرگ و دستهی کوتاه به طول تقریبی 85 سانتیمتر. این ساز را هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا میگذارند، به صورتی که دسته در طرف چپ و کاسهی طنینی طرف راست نوازنده قرار میگیرد.
کاسهی طنینی و صفحهی رو
کاسهی طنینی بربط مانند گلابی است که از طول به دو قسمت مساوی تقسیم، و از ترکهای چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. ترک ها از یک سو در پایین کاسه و از دیگر سو نزدیک دسته به یکدیگر میرسند. صفحهی روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده میشود. دو دایرهی کوچک و یک دایره بزرگتر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین صفحه قرار میگیرد. بر روی صفحه، به فاصلهی کمی از خرک در محل برخورد مضراب با وترها، صفحهی کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان چسبانده میشود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با وترها صفحهی اصلی ساییده نشود.
پل
در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پلهایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری میکنند.
خرک و سیمگیر
خرک بربط قطعه چوبی به طول تقریبی 10 سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار میگیرد و روی آن شیارهای کم عمقی برای عبور وترها ایجاد شدهاند. در ساخت بعضی بربطها، وترها به «سیم گیر»ی که در انتهای بدنهی کاسه است وصل میشوند و در بعضی دیگر خرک وظیفهی «سیمگیر» را نیز به عهده دارد، به این صورت که وترها در سوراخهایی که روی خرک وجود دارند گره میخورند و به طرف گوشیها میروند. معمولا خرک را مستقیما به صفحهی رو نمیچسبانند و بین خرک و صفحه تکهای چوب یا صدف قرار میدهند.
دسته
بربط دارای دستهی کوتاه چوبی، تقریبا به اندازهی یک سوم طول کاسه و قطر حدود 10 سانتی متر است. در قدیم روی دستهی بربط دستان بندی میشد ولی امروزه دسته فاقد دستان بندی است. بعضی تزیینات که در ساخت دسته به کار میروند مشابه خط دستان هستند. دسته از یک طرف به کاسهی طنینی و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است.
سرپنجه
سرپنچه یا جعبهی گوشی ها محفظهای ست تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته میشود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.
گوشیها
بربط دارای 10 گوشی به تعداد وترهای ساز است. گوشیها از جنس چوب به شکل میخ سر پهن ساخته میشوند که قسمت پهن آنها بیرون سرپنجه و در دست چپ نوازنده برای کوک کردن وترها قرار میگیرد و انتهای باریک آنها درون سرپنجه قرو میرود و یک سر هر وتر به آنها بسته میشود.
شیطانک
قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی ست به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلیمتر، بین دسته و سرپنجه، که وتر ها از درون شیارهای کم عمق آن عبور میکنند.
تعداد و جنس وترها
بربط دارای 10 وتر است که دو به دو با هم همصدا کوک میشوند. در بعضی بربطها بمترین وتر را تکی میبندند و بیشتر برای صدای واخوان در نظر گرفته میشود. جنس وترها از زه (رودهی تابیدهی گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیمهای نایلونی با ضخامتهای مختلف است. معمولا وترهای هشتم تا دهم روکش فلزی دارند. وترهای گیتار بر روی بربط صدادهی خوبی دارند. وترهایی خاص این ساز نیز در کارخانهها ساخته میشوند که شمارهی 504 آن مورد تایید نوازندگان ایرانی است.
وسعت
وسعت معمول صدای بربط حدود دو اکتاو است که به علت کوتاهی دستهی ساز حدود یک اکتاو و نیم از منطقهی صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.
کوک وترها
روی دستهی بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) ممکن است. بجز وتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصلهی چهارم درست پایین رونده است. صدادهی حقیقی یک اکتاو بمتر از نتهای نوشته شده است.
جهت اطلاعات بیشتر به کتاب سازشناسی ایرانی مراجعه شود.
